Tháng Tư năm ấy, trời nồm ẩm kéo dài cả tuần. Không khí như đặc quánh lại, quần áo phơi ba ngày chưa khô, ruồi muỗi bay vo ve khắp nơi.

Hôm đó, vào một buổi chiều ảm đạm, cả nhà đang ngồi uống nước dưới bóng cây vối trong sân thì thằng Đạt – cháu nội ông Tư Vịnh trưởng thôn – hớt hải đạp xe tới.

Nó thở hồng hộc:

“Bác cả ơi! Mộ cụ tổ bị lún sập rồi!”

Bác cả Vũ – người nắm giữ gia phả họ Vũ bao đời – bỏ phắt chén trà, đứng bật dậy:

“Mày nói rõ tao nghe coi!”

Thằng bé líu cả lưỡi:

“Cháu ra đồng Rộc bắt dế. Thấy mộ cụ tổ nhà mình… sụt một góc. Có vết nứt to tướng. Dưới đất còn lòi ra cái gì đen đen!”

Nghe tới đó, mặt bác cả sa sầm. Mộ tổ tiên là chuyện lớn, không thể qua loa.

Không kịp chờ thêm, bác cả lệnh cho các chú, các anh trong họ thu xếp đồ nghề, cuốc xẻng, đèn pin, cùng kéo ra cánh đồng ngay lập tức.

Cánh đồng Rộc vắng ngắt trong buổi chiều muộn. Xa xa là bãi ngô đang thì con gái, xanh mướt. Trên bầu trời, từng đám mây đen nặng trĩu như chực trút nước.

Tới nơi, ai nấy đều bàng hoàng.

Mộ cụ tổ – ngôi mộ cổ xây bằng đá ong từ thế kỷ trước – lún hẳn một góc bên phải. Mặt mộ nứt toác ra như miệng vết thương. Ngay dưới chỗ nứt, lòi ra một vật gì đó đen kịt, lấm lem bùn đất.

Bác cả trầm ngâm một hồi, rồi gằn giọng:

“Không thể để thế này. Phải đào kiểm tra ngay. Lỡ có ai phá hoại thì sao?”

Nghe bác nói vậy, đám con cháu càng nóng ruột. Người đi mượn thêm cuốc, người lôi bạt che tạm trời mưa. Một số bà con hiếu kỳ trong làng cũng lục đục kéo tới đứng vòng ngoài.

Không khí căng như dây đàn.

Việc đào bới được thực hiện hết sức cẩn trọng. Chỉ đào xung quanh phần bị lún, tránh động chạm sâu vào mộ chí.

Chừng nửa tiếng sau, người ta lôi lên được… một bao tải cũ kỹ, rách bươm. Bao tải nặng trịch, bên trong lộ ra những khối lổn nhổn.

Bác cả, với kinh nghiệm cả đời coi việc thờ cúng, đoán ngay:

“Có chuyện rồi. Mau mở ra!”

Anh Đạt – cháu trưởng – run run lôi dao rọc rách bao tải.

Bên trong lộ ra… một đống cọc sắt gỉ, mảnh bê tông vụn, dây thép rỉ nát, và… vài bộ quần áo lao động dính bùn đất.

Mọi người ngơ ngác. Không ai hiểu chuyện gì.

Một chú họ chép miệng:

“Có khi… ai đổ trộm phế thải xây dựng!”

Bác cả đăm đăm nhìn đống phế thải, mắt tối sầm lại:

“Không đơn giản vậy. Sao họ không đổ nơi khác mà đổ ngay chân mộ cụ tổ?”

Không khí trầm xuống.

**

Đêm hôm đó, cả họ không ai ngủ ngon. Một cuộc họp bất thường diễn ra ngay tại đình họ.

Qua ý kiến của mọi người, ráp nối với thông tin ông Tư Vịnh cung cấp, dần dần câu chuyện lộ rõ:

Tháng trước, bên cạnh khu nghĩa địa dòng họ Vũ có nhóm thợ xây dựng thuê đất dựng lán, làm nhà tạm. Một tối trời mưa to, sợ bị kiểm tra, họ lén đem phế thải đi đổ… ai ngờ đổ nhầm ngay mép mộ cụ tổ. Bao nhiêu gạch vụn, bê tông vữa trộn bừa lên chân mộ. Gặp trời nồm, đất mềm, phế liệu nặng, làm một góc mộ sụt xuống.

Không ai cố ý phá hoại, nhưng sự cẩu thả ấy đã khiến cả dòng họ một phen hú vía.

Bác cả ngồi lặng hồi lâu, rồi thở dài:

“May mà mình phát hiện sớm. Nếu để lâu, mộ cụ lún sập, con cháu ăn tết cũng chẳng yên lòng.”

Sáng hôm sau, cả họ họp bàn, quyết định thuê thợ chuyên nghiệp đến sửa sang lại toàn bộ ngôi mộ: đắp lại móng, xây viền đá mới, lát thêm nền xung quanh cho chắc chắn. Bao nhiêu công sức, tiền bạc đều góp lại từ lòng tự nguyện của từng gia đình.

Mấy tuần sau, mộ cụ tổ đã khang trang, chắc chắn hơn trước. Đúng dịp rằm tháng Tư, cả họ tổ chức lễ lớn, tạ ơn trời đất, tổ tiên, và cũng là tạ lỗi vì sơ suất trong coi phần mộ.

Bác cả, trong ngày hôm ấy, đứng giữa sân đình họ, mắt nheo lại vì nắng:

“Đất có tổ, sông có nguồn. Giữ được mồ mả tổ tiên, tức là giữ được cội gốc mình.”

Câu nói ấy, sau này thành lời nhắc nhở con cháu trong họ mỗi lần về quê, thắp một nén nhang thơm.

**

Câu chuyện mộ cụ tổ bị lún, ban đầu đầy gay cấn, tưởng chuyện lớn, hóa ra lại là dịp cho cả họ thêm gắn bó, thêm trân trọng từng tấc đất, từng viên đá hương hồn ông bà.

Trên mảnh đất quê hương ấy, dòng máu tổ tiên vẫn chảy mãi, qua từng thế hệ nối dài.

Suốt nhiều ngày sau khi mộ cụ tổ được sửa sang lại, trong lòng bác cả vẫn không yên. Đêm nào ông cũng trằn trọc, nghĩ mãi về chuyện xảy ra.

Không phải vì tiếc công sức, cũng không phải vì phiền hà chuyện chi phí. Mà vì trong thâm tâm, bác cảm thấy như mình đã để xảy ra điều bất kính với tổ tiên – dù nguyên nhân là ngoài ý muốn.

Một buổi tối tháng Tư, khi trời vừa tạnh cơn mưa đầu mùa, bác cả một mình chống gậy ra mộ cụ tổ. Ánh đèn pin nhỏ hắt trên lối đi đất ẩm ướt. Không gian tĩnh lặng, chỉ nghe tiếng dế gáy râm ran trong đám cỏ ven đồng.

Bác thắp một nén nhang, cắm lên mộ cụ, rồi lầm rầm khấn:

“Ông bà tổ tiên phù hộ cho con cháu sáng suốt, giữ được đạo lý, đừng để lòng tham, sự cẩu thả làm hại đến gốc rễ nhà mình.”

Khói nhang quyện vào làn sương mỏng, như những dải lụa trắng mờ trôi ngang cánh đồng.

Bác cả ngồi lại thật lâu, nhìn từng viên đá mới lát, từng hàng cỏ vừa được xén gọn quanh mộ. Cái cảm giác lo lắng dần dịu lại. Trong lòng bác, niềm tin mơ hồ rằng: chỉ cần con cháu còn biết quý trọng tổ tiên, thì dòng họ còn bền vững.

**

Những ngày sau đó, như một sự trùng hợp ngẫu nhiên hay là điềm lành, dòng họ Vũ liên tiếp đón tin vui:

• Con trai trưởng nhà anh Đạt đậu đại học y.

• Nhà chú Lâm trúng mùa cá giống.

• Người con họ xa làm ăn trong Nam cũng gửi thư báo tin làm ăn phát đạt.

Người làng râm ran bảo nhau:

“Đấy, dòng họ Vũ có tâm có đức. Tổ tiên hiển linh phù hộ cho!”

Từ đó, thành lệ bất thành văn: mỗi năm vào tháng Tư – đúng ngày xảy ra chuyện năm ấy – con cháu trong họ đều tụ về quét tước mộ phần, thắp hương, rồi cùng nhau ăn bữa cơm đơn giản ngay ngoài đình họ.

Không cầu kỳ, không hình thức. Chỉ có tiếng cười giòn giã, mùi khói bếp, và những câu chuyện đời thường – từ chuyện mùa màng đến chuyện học hành, chuyện xây nhà cưới vợ.

Bác cả – giờ đã chống gậy bạc đầu – vẫn ngồi ở chiếc chõng tre cũ kỹ, nhìn đàn con cháu ríu rít quanh mình, ánh mắt ánh lên niềm vui sâu kín.

Và trong cái nắng vàng nhạt của mùa hè quê nhà, mùi nhang trầm lẫn mùi đất ẩm bốc lên, quyện thành một mùi hương quen thuộc – mùi của cội nguồn.